Martine Bakker en Jennifer Scholl

TROTSE EIGENAAR EN TROTSE BEWONERS

RENOVATIE VAN RIETVELDCOMPLEX IN TOLSTEEG

Volgens woningcorporatie Bo-Ex zijn corporaties zich tegenwoordig terdege bewust van de verplichting naar de bewoners om historisch erfgoed in stand te houden en daarmee de gemeenschap te dienen en verheffen. Dit is een mooie, ouderwetse notie, afkomstig van de idealistische oprichters van corporaties aan het begin van de twintigste eeuw. Sociale woningbouw is in onze tijd meestal gedoemd tot sloop. Helemaal wanneer deze stamt uit de wederopbouwperiode. De woningbouwstempels van de beroemde, Utrechtse architect Gerrit Rietveld in de wijk Tolsteeg troffen een tegengesteld lot.

 

 
  

Het dienen van de gemeenschap
In 1997 waren de woningen van Rietveld vijftig jaar oud en daarmee liep de exploitatie ten einde. De eigenaar, Woningcorporatie Bo-Ex, nam echter aan het eind van 2003 het besluit om de blokken in Tolsteeg in hun originele staat te renoveren. Al was zij er bij de onderhoudsbeurten in 1979 en 1989 niet zo goed mee omgegaan, de corporatie besefte wel degelijk het belang van dit unieke bezit. Voor haar beslissing tot renovatie vond ze steun bij zowel de bewonerscommissie als de gemeente.




 

 
  

Het project werd serieus aangepakt. Er werd een restauratie-architect in de arm genomen en er is gekozen voor historisch verantwoorde oplossingen - met name aan de gevels. De renovatie kostte hierdoor twee miljoen euro meer dan strikt noodzakelijk. Een deel daarvan wordt vergoed door fondsen, een deel door de corporatie. Het enthousiasme van Bo-Ex blijkt ook uit het feit dat de corporatie in samenwerking met het Centraal Museum een museumwoning wil gaan inrichten. Oorspronkelijke onderdelen die tijdens de renovatie worden aangetroffen, zoals een aanrecht en een latten vensterbank, worden hiervoor alvast bewaard. Een ander initiatief waarvoor Bo-Ex open stond, is de expositie die in juli 2005 door galerie Expodium en architectenbureau Zecc ingericht zal worden in één van de lege hoekwoningen.


 

 
  

De opdracht van Rietveld
Rietveld kreeg de opdracht voor de woningbouw in Tolsteeg en Hoograven op voorspraak van zijn vriend en collega J.J.P. Oud. Hoewel het de hoofdopgave was in de architectuur van voor en na de tweede wereldoorlog, had Rietveld nooit eerder massabouw ontworpen. Wel deed hij veel studie op dit gebied. Het werken met stempels nam hij over uit Rotterdam. Daarbij wordt een in zichzelf gekeerd ensemble van gebouwen, meestal met hoogbouw aan de randen en laagbouw in het binnengebied, op verschillende plaatsen herhaald als een stempel. De stempels verdelen de wijk in zones met verschillende functies: vlakbij huis kan in de rustige binnengebieden gespeeld en met de buren gekletst worden, daarbuiten zijn de verbindingswegen naar de andere buurten, nog verder weg de hoofdontsluitingswegen.


 

 
  

De idealen van Rietveld zijn ondanks het verrommelde binnengebied nog altijd aan het project af te lezen. De woningen zijn ruim, doelmatig, licht en op eenduidige wijze geordend. De eengezinswoningen, maisonnettes en etagebouw van Rietveld vormen een homogeen geheel. Overal wordt dezelfde combinatie van lichte en donkere bakstenen toegepast, alle blokken hebben een breed dakoverstek en langs alle gevels loopt op dezelfde hoogte een golvende, betonnen rand.

Rietveld versierde de woningen met rode, blauwe, gele en zwarte borstweringspanelen, waarbij hij per gevel vasthield aan één kleur. In het interieur zorgen raampjes boven de deuren voor natuurlijk licht tot in de kern van de woning. De hal was niet opgevat als een krappe noodzakelijkheid maar als een op zichzelf staande ruimte. Omdat een hal moeilijk voor iets anders gebruikt kan worden, had Rietveld deze liever compleet achterwege gelaten. De bovenramen waren van matglas zodat kleine gordijntjes niet nodig waren en er van buiten meer eenheid zou ontstaan. Hoewel de het laatste niet door alle bewoners werd opgepakt, waren de reacties op de woningen van meet af aan zeer positief.


 

 
  

Cadeaus
De bewoners zijn bij de ontwikkelingen betrokken via een enquete van de bewonerscommissie. Ook organiseerde Bo-Ex een serie informatieavonden. Ondanks het Rietveldaspect, wordt het interieur van de woningen aangepast conform de norm van deze tijd - zonder daar een huurverhoging aan te verbinden. Om de kosten laag te houden blijven de bewoners tijdens de renovatie in de woning. Een andere manier van Bo-Ex om de renovatie betaalbaar te krijgen, is de introductie van tweeëndertig woonwerk-eenheden in een hoge prijsklasse. Hiertoe is een zeer grote woning opgedeeld in een woonruimte op de eerste verdieping en een werkeenheid van twee kamers met eigen keukenblok, toilet en ingang op de begane grond. Bo-Ex gaat ervan uit dat wanneer de grote gezinnen vertrekken, hier vooral werkende dertigers, die graag dichtbij het centrum willen wonen, voor terug zullen komen. Deze trend is letterlijk terug te vinden in de aanpassingen van de grote woningen.



 

 
  

Aan de Topaaslaan zijn tijdelijk een kantoor en ontvangstruimte ingericht in een modelwoning voor de renovatie. Deze woning fungeert ook als thuisbasis voor de externe projectleider die door Bo-Ex is aangesteld als contactpersoon en begeleider van de bouw. Op een aantal plekken zijn in lege woningen badkamers, huiskamers en keukens beschikbaar voor uren van extreme overlast. Materiële welwillendheid toont Bo-Ex niet alleen door de woningverbetering zelf, maar ook door het installeren van een videoverbinding bij de bellen in de portiekflats en het weggeven van cadeaus na afronding van het project.



 
 
Stedenbouwkundige plattegrond
 

De restauratie
De belangrijkste ingrepen van de renovatie zijn de inpassing van luifels voor de portieken van de flatblokken en het herstellen van de raamindeling, matglazen panelen en gekleurde platen in de gevels. In een aantal woningen verandert de indeling doordat kleinere ruimtes worden samengevoegd tot grote kamers. Voor het overige betreft het groot onderhoud, waarbij bijvoorbeeld bij het nieuwe dak zo wordt aangebracht, dat het geen afbreuk doet aan de typerende dakoverstek met de smalle dakrand.


 

 
 
Nieuwe entree
Tekening: WVAU
 

De renovatie wordt uitgevoerd door de Werkplaats voor Architektuur Utrecht (WVAU), een klein bureau van Alenca Mulder en Michiel Oort. Het bureau is opgericht door Bertus Mulder, die niet alleen in de voormalige woning van Rietveld heeft gewoond aan het Vredenburg, maar ook geruime tijd met Rietveld samenwerkte. Hij koestert zowel tastbare als geestelijke herinneringen aan Rietveld en wordt nog altijd enthousiast wanneer hij vertelt over de briljante oplossingen die Rietveld bedacht, of over zijn nonchalante werkwijze. Hoewel in de WVAU geen gespecialiseerd restauratiebureau is, krijgt het regelmatig opdrachten voor restauratie en renovatie, voor projecten in uiteenlopende historische stijlen. Recente nieuwbouw is een blokje van drie woningen op de hoek Draaiweg - Verenigingsstraat in Utrecht.


 

 
  

De toekomst
Na deze ingrijpende klus wachten er in Hoograven nog twee stempels van Rietveld, waarvan de staat van onderhoud slecht is. Bo-Ex heeft daarover nog geen beslissing genomen en alles is mogelijk van sloop tot renovatie. Een ander aspect voor de toekomst is de aanpak van de binnengebieden. Deze behoren deels de gemeente, deels de corporatie toe. Rietveld ontwierp de woningen oorspronkelijk zonder privétuinen. Deze zijn er door de jaren heen echter aan toegevoegd, wat het binnenste groengebied een rommelig uiterlijk heeft gegeven en geen goed doet aan de samenhang van het totale complex. Er zijn op studieniveau al verschillende pogingen gedaan om hiervoor een eenduidig plan te bedenken en Bo-Ex komt in de loop van 2005 toe aan dit onderdeel. Bertus Mulder tekende alvast een eigen voorstel voor de indeling van de buitenruimte.

Utrecht krijgt met de gerenoveerde woonblokken in Tolsteeg fraai historisch erfgoed cadeau van één van haar corporaties. Dat het belang hiervan wordt onderkend, bewijst het feit dat wethouder Van Kleef van ruimtelijke ordening het eerste, gereconstrueerde raam ceremonieel opende. Bo-Ex wil er naar eigen zeggen alles aan doen om de bewoners straks trots te kunnen laten zijn op het 'Rietveldbuurtje' waar ze in wonen. De corporatie mag nu alvast trots zijn op zichzelf. Zij slaagde erin om in Tolsteeg op een positieve manier sociaaleconomische achtergronden van bewoners, historisch besef en zakelijkheid te combineren. Hopelijk strekt dit tot soortgelijke keuzen voor na-oorlogse woonblokken elders in stad en land, ook wanneer de architect geen klinkende naam heeft.


 

 
 
Maquette Things Apart
 

THINGS APART
Het Rietveld woningbouwcomplex in de wijk Hoograven te Utrecht wordt naar 'het individueel verlangen anno 2005' ingericht; Nieuwe keuze mogelijkheden, ingrepen in de ruimte, een bedrijfje aan huis en een organiserend object. Expodium presenteert op locatie 'THINGS APART'. Het project gaat in op de onderlinge verhoudingen tussen architectuur en de behoeften van de moderne mens, die zich uiten in veranderingen in woningbouw. De vraag 'Zijn het de wensen van het individu die de indeling en het uiterlijk van de woning bepalen of zijn het de massaconsumptie en architecten die dit doen?' wordt bekeken vanuit de woning waar Things Apart plaatsvindt.

Op de Topaaslaan 40 wordt onder andere een bedrijfje aan huis gehouden, een hele woonkamer wordt tweedimensionaal getransporteerd en het geheel wordt door een organiserend object getransformeerd tot een geheel, gebaseerd op de dromen van nu. De deelnemende kunstenaars en architecten werken allemaal vanuit een interesse voor ruimtelijke ingrepen in combinatie met maatschappelijke ontwikkelingen. Zij zien dan ook een uitdaging in het feit dat de overige woningen in het complex bewoond zijn door mensen die ieder een individuele uitstraling proberen te geven aan hun woning.